کنترل خطرات عمده در صنایع شیمیایی

چکیده

حوادث بزرگ صنعتی نظیر بوپال (هند، 1984)، سِوِزو (ایتالیا، 1976)، و مکزیکوسیتی (مکزیک، 1984) نه تنها هزاران قربانی بر جای گذاشتند، بلکه اهمیت وجود یک سیستم ساختاریافته و پیشگیرانه برای مدیریت خطرات عمده در صنایع شیمیایی را آشکار ساختند. این مقاله با اتکا به راهنمای عملی سازمان‌های ILO، UNEP و WHO، به بررسی مؤلفه‌های کلیدی در کنترل خطرات عمده پرداخته و چارچوبی برای کاهش ریسک این تاسیسات ارائه می‌دهد.

۱. مقدمه

صنایع شیمیایی از مهم‌ترین زیرساخت‌های صنعتی هر کشور به‌شمار می‌روند. در عین حال، به‌دلیل کار با مواد خطرناک (قابل اشتعال، سمی، انفجاری)، پتانسیل وقوع Major Industrial Accidents در آن‌ها بسیار بالاست. کنترل این نوع خطرات، نیازمند یک رویکرد پیشگیرانه، سیستماتیک و چندلایه است که از شناسایی دقیق منابع خطر آغاز شده و تا آمادگی اضطراری در سطح جامعه ادامه می‌یابد.

مطابق با راهنمای ILO/UNEP/WHO، سه ستون کلیدی در مدیریت خطرات عمده به شرح زیرند:

• شناسایی تأسیسات خطرناک (MHI Identification)
• ارزیابی سیستماتیک ریسک
• طراحی و اجرای سیستم‌های کنترلی و برنامه‌ریزی اضطراری

۲. شناسایی تأسیسات خطرناک (MHI Identification)

۲.۱. معیارهای شناسایی MHI

یک تأسیسات زمانی به عنوان Major Hazard Installation (MHI) شناخته می‌شود که:

• مواد شیمیایی خطرناک با حجم بالاتر از آستانه تعریف‌شده را نگهداری کند (مطابق با SEVESO III یا EPA RMP)
• فرآیندهای شیمیایی مستعد واکنش‌های انفجاری، حرارتی یا سمی داشته باشد

۲.۲. مثال‌های واقعی از MHIها

• پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها: نگهداری هزاران تن LPG یا بنزن
• کارخانه‌های تولید کلر: خطر نشت گاز خفه‌کننده با اثرات حاد تنفسی
• صنایع کود شیمیایی: مانند کارخانه‌های آمونیاک و نیترات آمونیوم
•  

📌 مطالعه موردی: انفجار بندر بیروت (2020)
نگهداری طولانی‌مدت و بدون نظارت نیترات آمونیوم منجر به انفجار معادل ۱.۱ کیلوتن TNT شد. این حادثه نمونه‌ای از عدم شناسایی و کنترل MHI بود.

۳. ارزیابی ریسک در تاسیسات شیمیایی

ارزیابی ریسک در MHIها باید چندلایه، دقیق و قابل بازبینی باشد. راهنماهای بین‌المللی بر استفاده ترکیبی از روش‌های کیفی و کمی تأکید دارند.

۳.۱. روش‌های تحلیل ریسک

📌 مطالعه موردی: واحد MIC در بوپال
فقدان یک QRA معتبر موجب شد ریسک نشت گسترده MIC در شرایط نگهداری غیراستاندارد نادیده گرفته شود.

۳.۲. ارزیابی ریسک محیط اطراف

• نقشه‌برداری از نواحی پرجمعیت اطراف تاسیسات
• مدل‌سازی اثرات نشت مواد (با نرم‌افزارهایی مانند PHAST یا ALOHA)
• شناسایی مراکز حیاتی (بیمارستان، مدرسه) در محدوده تأثیر

۴. سیستم‌های کنترل و مهندسی ایمنی

سیستم‌های کنترلی باید از مرحله طراحی آغاز و در چرخه عمر تأسیسات به‌روزرسانی شوند.

۴.۱. انواع کنترل‌ها

• کنترل مهندسی (Engineering Controls):
  • سامانه‌های قطع اضطراری (ESD)
  • شیرهای ایمنی، دیوارهای انفجارگیر، مخازن مجهز به ونت
• کنترل مدیریتی (Administrative Controls):
  • آموزش کارکنان
  • مدیریت تغییر (MOC)
  • ممیزی‌های دوره‌ای

⚠️ شکست در مدیریت تغییرات، عامل اصلی حادثه فلیکسبرو بود

۴.۲. ردیابی و هشدار زودهنگام

• سنسورهای گاز و دما
• سیستم‌های SCADA و PLC
• نظارت بلادرنگ از طریق دوربین‌ها و هشدارهای صوتی

۵. برنامه‌ریزی و آمادگی اضطراری

برنامه‌های اضطراری نقش حیاتی در کاهش پیامدهای حوادث دارند.

۵.۱. طرح‌های On-site

• سامانه‌های اعلام و اطفاء خودکار
• مسیرهای تخلیه و نقاط تجمع ایمن
• آموزش نقش‌ها و مسئولیت‌های کارکنان

۵.۲. طرح‌های Off-site

• هشدار عمومی (مانند سامانه پیامکی یا آژیر منطقه‌ای)
• هماهنگی با سازمان‌های آتش‌نشانی، اورژانس، پلیس
• تدوین سناریوهای پاسخ و انجام مانورهای مشترک با نهادهای شهری

📌 در حادثه سِوِزو، عدم اطلاع‌رسانی به‌موقع به ساکنان، اثرات دایوکسین را تشدید کرد.

۶. توصیه‌ها و نتیجه‌گیری

راهنمای ILO/UNEP/WHO یک مرجع کاربردی برای کشورهای در حال توسعه است که فاقد زیرساخت‌های PSM مدرن هستند. با استفاده از این راهنما می‌توان مسیر مدیریت ریسک را ساده‌سازی کرد، بدون نیاز به استانداردهای بسیار پیچیده.

۶.۱. پیشنهادهای اجرایی برای صنایع ایران

1. تهیه بانک اطلاعاتی ملی از تاسیسات خطرناک
2. الزام به ارزیابی ریسک سالانه و ثبت در سامانه‌ای تحت نظر سازمان حفاظت محیط‌زیست و سازمان ملی استاندارد
3. برگزاری مانور اضطراری با حضور مدیریت شهری و سازمان‌های واکنش سریع
4. طراحی واحد تخصصی ایمنی فرآیند در تمام مجتمع‌های شیمیایی

۶.۲. جمع‌بندی

مدیریت خطرات عمده یک مسئولیت اخلاقی، اجتماعی، زیست‌محیطی و اقتصادی است. با یادگیری از فجایع گذشته، می‌توان آینده‌ای ایمن‌تر برای صنایع شیمیایی رقم زد.

نکته کلیدی: کنترل خطرات عمده نه‌تنها یک الزام قانونی، بلکه مسئولیت اخلاقی صنایع در قبال جامعه است. 

تهیه: دکتر مجید علی زاده

• دفتر سازمان جهانی WSO در ایران
• محل اشتراک دانش و تجارب ایمنی

انتشار این سند با ذکر منبع بلا مانع است.